दार्चुला : दार्चुलाको अपी हिमाल गाउँपालिकामा अजीवको बाध्यता देखिएको छ। यहाँका विद्यालयहरू जेठ ४ गतेदेखि बन्द गरिएका छन्, कारण हो – शिक्षक, विद्यार्थी र अभिभावक सबै यार्सागुम्बा सङ्कलनका लागि लेकतिर लागेका छन्। यो अनौठो परिदृश्यले यस क्षेत्रको जीविकोपार्जनको कठोर यथार्थलाई उजागर गरेको छ।
गाउँपालिकाका शिक्षा शाखा अधिकृत वीरेन्द्रसिंह साउदले यार्सा सङ्कलनको ‘सिजन’ सुरु भएकाले पालिकाभरिका विद्यालय २० दिनका लागि बन्द गरिएको पुष्टि गरे। बर्खे बिदाबाट मिलान गर्ने गरी विद्यालयहरू जेठ २४ गतेसम्म बन्द रहनेछन्। यो यहाँको हरेक वर्षको नियति हो, जहाँ जडीबुटी सङ्कलनलाई शिक्षाभन्दा बढी प्राथमिकता दिनुपर्ने बाध्यता छ। गाउँपालिकाका २४ सामुदायिक विद्यालयमा अध्ययनरत अधिकांश विद्यार्थी अभिभावकसँगै यार्सा लगायतका जडीबुटी खोज्न पाटन पुगेका छन्।
गरिबीले सिर्जेको कठोर चक्र: ‘यार्सा नै वर्षभरिको कमाई’
अपी हिमाल गाउँपालिका–२ का स्थानीय गगनसिंह लोथ्यालले यार्सागुम्बा सङ्कलन नै वर्षभरिको आम्दानीको मुख्य स्रोत भएको बताउँछन्। उनले भने, “बालबालिकालाई लिएरै जानुपर्ने अवस्था छ, नभए के खानु, कसरी पढाइ खर्च जुटाउनु!” अन्न उत्पादनले तीन महिना पनि नपुग्ने भएकाले यहाँका बासिन्दाले जेठ–असारमा सङ्कलन गरिने जडीबुटी बेचेरै वर्षभरिको खर्च चलाउँछन्। यसका लागि कतिपय घरमा ताल्चा लगाएरै परिवार लेक उक्लिन्छन्। गाउँपालिका–३ का कमलसिंह धामीको भनाइ पनि उस्तै छ। अधिकांश जमिन भिरालो पाखो भएकोले अन्नबालीको भर नहुने उनी बताउँछन्। “दुई महिना यार्सागुम्बा सङ्कलन गरेर वर्षभरिको जोहो चलाउन ठिक्क हुन्छ,” धामी भन्छन्, “हामी अभिभावकभन्दा बालबालिकाले यार्सागुम्बा बढी भेट्टाउँछन्।” यार्सा खोज्नु निकै कष्टकर भए पनि जीविका चलाउन यसैको भर पर्नुपर्ने बाध्यता रहेको उनले बताए।
शहरका विद्यार्थीसमेत पाटनमा: ‘पढाइका लागि पैसा कमाउनै पर्यो’
यार्सागुम्बा सङ्कलनकै लागि काठमाडौं, धनगढी, र दार्चुला सदरमुकाम खलंगामा अध्ययनरत विद्यार्थीसमेत पाटन क्षेत्रमा पुग्ने गरेका छन्। काठमाडौंमा पढ्दै आएका जय धामी वैशाख अन्तिमसाता नै गाउँ पुगेका थिए। “एक महिना यहाँ बस्छु, अनि काठमाडौं फर्किने,” उनले भने। दैनिक २० देखि ३० वटा यार्सागुम्बा भेट्टाउने गरेको बताउँदै उनले यो वर्ष राम्रै आम्दानीको अपेक्षा गरेको सुनाए। दार्चुला बहुमुखी क्याम्पस खलंगामा अध्ययनरत नौगाड गाउँपालिकाका खडकसिंह धामी पनि यार्सा खोज्न अपी पुगेका छन्। “एक महिना यार्सागुम्बा खोजेर कलेजको पढाइलाई निरन्तरता दिन्छु,” उनले भने, “हाल पढाइ मात्रै भनेर हुँदैन, पैसा पनि कमाउनु प¥यो। वर्षमा दुई बाली मात्र हुने अपी हिमालका खेतबाट उत्पादित अन्नले वर्षभरि पुग्दैन। घरमा जागिर नहुनेका लागि यही विकल्प छ।”
उच्च जोखिममा जीवन: हिमपहिरो र असिनाको त्रास
यार्सा सङ्कलन आम्दानीको स्रोत मात्र नभई अत्यन्त जोखिमपूर्ण कार्य पनि हो। सङ्कलक मानसिंह धामीका अनुसार पटकपटक असिना पानी र हिमपहिरोको त्रासका बीच यार्सागुम्बा सङ्कलन गर्नुपर्छ। घरको उत्पादनले खान नपुगेपछि लालाबालासहित अधिकांश स्थानीय जोखिम मोलेरै पाटन पुग्छन्। १२ देखि ५० वर्षसम्मका सबै उमेर समूहका मानिसहरू पाटनमा देखिन्छन्। यार्सा सिजन सुरु भएसँगै जिल्लाको मार्मा, नौगाड, व्याँस गाउँपालिकाका बासिन्दा पनि लेक उक्लिएपछि यहाँका कतिपय घरमा ताला लागेको छ। जिल्लामा अपी हिमालको लोलु, रिङ्देपानी, सतगङ्गा कालीढुङ्गा, काटै, घट्टेखोला, धरमघर, क्षति, सातगङ्गा, चाइमटेला लगायतका क्षेत्रमा सयौँ सङ्कलकहरू पुगेका छन्। यस्तै, व्याँस गाउँपालिकाको अपिफेद, दोपाखे, दुधिवन लगायतका ठाउँमा पनि यार्सागुम्बा सङ्कलन हुने गर्छ।
कानुनी प्रावधानको उपेक्षा: अनुमतिपत्रबिनै यार्सा खोज्ने क्रम जारी
जिल्लामा अपिनाम्पा संरक्षण क्षेत्र कार्यालयले यार्सागुम्बा सङ्कलनका लागि हरेक वर्ष अनुमतिपत्र जारी गर्ने गर्छ। तर, सङ्कलकहरू लेक पुगिसक्दा पनि हालसम्म करिब ७०० जनाले मात्रै अनुमति लिएका छन्। कार्यालय प्रमुख संरक्षण अधिकृत विनयकुमार झाका अनुसार जिल्लाका १० वटा ठाउँबाट सङ्कलन अनुमतिपत्र जारी भइरहेको छ।
सबैले अनिवार्य रूपमा परिचयपत्र लिएर मात्रै सङ्कलन गर्नुपर्ने कानुनी प्रावधान भए पनि त्यसको पूर्ण पालना भएको देखिँदैन। जिल्लाबाट हरेक वर्ष पाँचदेखि सात क्विन्टलसम्म यार्सागुम्बा निकासी हुने गरेको संरक्षण क्षेत्र कार्यालयले बताउने गरेको छ। यो अवस्थाले दार्चुलाको दुर्गम क्षेत्रमा शिक्षा, सुरक्षा र जीविकोपार्जनका लागि सरकारले अझै धेरै काम गर्नुपर्ने देखाउँछ।
