पासोमा पर्दैछन चितुवा र बाघ

ईन्द्रा कुमारी केसी : एक साता पहिले कैलालीको जानकी गाउँपालिका ९ स्थित अमरावती सामुदायिक वन भित्र पाटे बाघ मृत अवस्थामा भेटियो ।
मृत अवस्थामा फेला परेको बाघको घाटीमा फसेको पासो निकाल्न समेत कठिनाइ भएको थियो । सुर्किने गाँठोले घाटी कस्सिएर बाघको निसास्सिएर मृत्यु भएको डिभिजनल वन अधिकृत राम विचारी ठाकुरले बताए ।
अघिल्लो वर्ष असार ५ गते टीकापुर नगरपालिका २ स्थित जनशक्ति सामुदायिक वनमा पनि पाटे बाघ मृत फेला परेको थियो । घाँटीमा तारको पासो लागेर मृत्यु भएको अवस्थामा बाघ फेला परेको थियो ।
एक वर्षको अन्तरालमा कैलालीमा विश्वकै लोपोन्मुख प्रजातिका रुपमा रहेका दुई वटा पाटे बाघको मृत्युले संरक्षणमा चुनौती देखिएको छ । पाटे बाघ मात्रै होइन त्यसको बढिको संख्यामा चितुवा पासोमा परेर मरिरहेका छन् ।
गएको पौष ११ गते कैलालीको गोदावरी नगरपालिका १० स्थित रातोपानि सामुदायिक वनमा पासोमा परेको अवस्थामा चितुवा फेला परेको थियो । गोदावरीमा समयमै उद्धार हुँदा चितुवा बाच्यो । २०७८ चैत्र १७ गते घोडाघोडी नगरपालिका १० तुल्सीपुर सामुदायिक वनमा पासोमा परेको चितुवाको उद्धार गर्ने क्रममा नै मृत्यु भयो ।
यी त केहि प्रतिनिधि घटना मात्रै हुन । कैलालीमा पछिल्लो केही वर्ष यता पासोमा परेर विश्वकै लोपोन्मुख प्रजातिका पाटे बाघ र चितुवाको मृत्यु संख्या बढिरहेको डिभिजन वन कार्यालय पहलमानपुरले जनाएको छ ।
पछिल्लो ५ वर्षको अवधिमा कैलालीमा २ ओटा पाटे बाघ र ४ ओटा चितुवाको मृत्यु भएको डिभिजन वन कार्यालय पहलमानपुरले जनाएको छ । जिल्लामा आर्थिक बर्ष २०७५÷७६ मा एउटा चितुवा, आ.व २०७८÷०७९ मा २ ओटा चितुवा र एउटा पाटे बाघ तथा चालु अर्थिक वर्षमा १ पाटे बाघको मृत्यु भएको भने एक चितुवाको मृत्यु भएको छ ।
यसरी पासोमा पर्छन् वन्य जन्तु
आइतबार पासोमा परेर मृत्यु भएको बाघ तस्करले मार्ने उद्देश्यले पासोमा पारिएको नहुन सक्ने संरक्षणकर्मीहरूको अनुमान छ । अन्य साना जनावरहरूलाई थापिएको पासोमा बाघ परेको हुन सक्ने संरक्षणकर्मी विजयराज श्रेष्ठले बताए । ‘मोटर साइकलको ब्रेकको तार पासो बनाइएको छ । त्यो पासो मासुजन्य वन्यजन्तुका लागि हो’ श्रेष्ठले भने ।
उनका अनुसार बाघ र चितुवाको मृत्यु तस्करीका लागि मात्र नभई मानव वन्यजन्तु बिचको द्धन्दको कारण पनि भएको देखिन्छ ।
संरक्षणकर्मी डा.हेम सागर बराल पनि प्रतिशोध र सिकारका लागि राखेको पासोमा ठुला जनावर परिरहेको बताउछन ।
‘जङ्गल नजिक अहिले बस्ती बसिरहेका छन् । घर पालुवा जनावर र आफ्नो सुरक्षा सँगै मासुका लागि मानिसहरू पासो थाप्छन’ उनी भन्छन,‘बाघ र चितुवा मार्ने उद्देश्य नभएर पनि ती ठुला जनावर मरिरहेका छन् ।’
पहिलेको तुलनामा अहिले पासोमा परेर चितुवा र बाघको मृत्यु सङ्ख्या बढिरहेको संरक्षणकर्मी तिलक ढकाल बताउछन । कैलाली सँग जोडिएको बसन्ता जैविक मार्गको वन क्षेत्र ६९ हजार १.२२ हेक्टर रहेको छ । अहिले जङ्गलको नजिक मानव बस्ती पुगेको छ । जसका कारण संरक्षित क्षेत्रमै पनि वन्यजन्तु असुरक्षित छन् ।
डिभिजन वन कार्यालय धनगढीका डिभिजनल वन अधिकृत रामचन्द्र कँडेलले पछिल्लो समय वन्यजन्तुका लागि पासो जोखिम बन्दै गइरहेको बताउछन ।
‘करेन्ट, तार लगायतको पासो थाप्ने क्रम बढ्दै गएको छ, बँदेल,चित्तल लगायत मासुजन्य वन्यजन्तुका लागि पासो थाप्ने गरेका छन् जसमा बाघ,चितुवा परिरहेका छन’ उनी भन्छन, ‘यसरी पासो थाप्नु गैर कानुनी हो । यस्ता गतिविधि गरेको पाइएमा हामी कारबाही गर्छौ ।’
समस्या समाधानका लागि जनचेतनामूलक विभिन्न कार्यक्रमहरू पनि भइरहेको उहाँको भनाई छ । कानुनमा पनि यसरी जङ्गली जनावरको हत्या गर्ने कार्यमा संलग्न जोकोहीलाई कडा कारबाही हुने व्यवस्था रहेको छ ।
जैविक प्रजातिहरूको विश्वव्यापी संरक्षण स्थिति र विलुप्त हुने जोखिमको अवस्थाको नियमित अनुगमन गर्ने संस्था आइयुसिएनले पाटे बाघ लोपोन्मुख अवस्थामा रहेको भन्दै आफ्नो रातो सूचीमा राखेको छ । त्यसैसरि राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण, २०२९ ले पाटे बाघलाई संरक्षित स्तनधारी प्रजातिको सूचिमा राखेको छ ।
लोपोन्मुख प्रजातिको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार नियन्त्रण सम्बन्धी र सङ्कटापन्न वन्यजन्तु तथा वनस्पतिको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार नियन्त्रण ऐन २०७३ अनुसार पाटे बाघ लगायत लोपोन्मुख प्रजातिको कारोबार वा व्यापार गर्न पाइँदैन ।
पाटे बाघको सिकार गरेमा ५ लाख देखि १० लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना वा पाँच वर्षदेखि पन्ध्र वर्षसम्म कैद वा दुवै सजाय हुने व्यवस्था छ भने,चितुवाको सिकार जन्य अपराध गरेमा २० हजार देखि ५० हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना वा ६ महिना देखि १ वर्षसम्म कैद वा दुवै सजाय हुने राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन २०२९ मा कानुनी प्रावधान रहेको छ ।
सरकारी निकायहरूले पनि अहिले बाघ लगायतका लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेका बन्यजन्तुहरुको संरक्षणमा ठुलो पहल गर्दै आइरहेका छन् । तर, समुदायमा जनचेतनाको अभाव, तस्करी र मानव वन्यजन्तुको द्वन्द्वका कारण बाघ र चितुवा जस्ता ठुला जनावरहरू पनि पासोका कारण मर्नेको सङ्ख्या बढिरहेको छ ।